Wat nodig zou zijn om de wereld op orde te krijgen is een nieuwe Montesquieu

Door de eeuwen heen bewijzen grote denkers, die de toets van de geschiedenis hebben doorstaan, dat ze dat wel zijn, omdat ze zelfs door selectief te kiezen als gidsen kunnen dienen in het verwarrende heden. Misschien is het puur toeval dat er juist in deze geopolitieke bordelen en crises in de rechtsstaat een nieuwe editie van Montesquieu (Einaudi) van Jean Starobinski is verschenen. Maar als we het lezen – of herlezen – vinden we in de woorden van de achttiende-eeuwse Fransman en in de analyses die de twintigste-eeuwse Geneefs-Poolse schrijver ervan heeft gemaakt, in ieder geval een houvast. De feiten begrijpen is de eerste stap. En als je geen oplossingen kunt vinden, dan is het de eerste stap om niet gek te worden. Zoals de redacteur van het boek Martin Reuff zegt, maakt Starobinski van Montesquieu “een theoreticus van de vrijheid” en is het een boek dat “ons kan behoeden voor fanatisme”.

Oorspronkelijk begon het essay als een korte biografie voor de Éditions du Seuil, waar datzelfde jaar ook Roland Barthes' Michelet verscheen. Door de jaren heen en met verschillende herdrukken is het essay, juist in zijn bewerking voor de hedendaagse tijd, een handboek geworden. In het tijdperk van extremen, overdrijvingen en voortdurend spektakel wordt Montesquieu het model van de ‘moed van de gematigdheid’. Over Trump of Poetin hoeven we het niet te hebben, zelfs een werelds en op zich al saai – en zeer Milanees – geval als dat van de Gintoneria (het nieuwe Milaan om zonder Craxisme te drinken) is voldoende om de woorden van Montesquieu toe te passen: "Ik zag plotseling in ieders hart een onverzadigbare dorst naar rijkdom ontstaan". Montesquieu slaagt erin om tegelijkertijd conservatief te zijn en iemand die, net als marxisten vandaag de dag, in de monarchie een systeem ziet dat de hovelingen vervreemdt en iedereen transformeert tot een individu dat alleen maar op zoek is naar "het comfort van het leven" – "in goede republieken zeggen we: wij. In goede monarchieën zeggen we: ik", en nogmaals, in monarchieën "is iedereen geïsoleerd". Maar ook conservatief, omdat er een betere wereld bestond, gemaakt van helden, waarin de enige uiting van macht niet rijkdom was, maar adel (hetzij van ziel of afkomst) – van ‘stille dienstbaarheid’ gingen we over op ‘vleierij’. Montesquieu, schrijft Starobinski, “is de perfecte vertegenwoordiger van de rococostijl.” Als Starobinski de achttiende eeuw gebruikt om de twintigste eeuw te begrijpen, kunnen wij zijn literatuur gebruiken om onze eenentwintigste eeuw te bestuderen.

De wens om de maatschappij te verbeteren die De Geest der Wetten bezielt, “halverwege tussen sociologie en ideale wetgeving, tussen rechtsfilosofie en anti-absolutistisch pamflet”, is het product van gematigdheid, die geen “reductieve deugd” is, maar “integendeel, de houding die de breedste openheid voor de wereld en de breedste ontvangst mogelijk maakt”, en die in staat is om tegenstrijdigheden in te dammen, net als de baron zelf. Tegenwoordig wordt de term gematigd, in de politiek en elders, bijna met minachting bekeken. Het is een term voor bombastische populismen die met alles te koop lopen, voor bepaalde vormen van radicalisme die het tot de voorpagina's schoppen, voor kettingzagen en kleinzielige imperialismen. Maar de fout – en Montesquieu leert ons dit – is dat men de levende, creatieve energie die in matigheid huist, niet ziet. Zoals Reuff in het voorwoord schrijft: "Matiging is daarom niet de deugd van de lauwheid: het is een krachtige daad die ingrijpt. Matiging betekent de spanningen inschatten, persoonlijk, emotioneel en politiek, en de middenweg vinden die tegenstellingen naast elkaar kan laten bestaan." En deze levensregel is, zoals Starobinski zegt, ook van toepassing op de politiek: "Het idee van gematigdheid impliceert bij Montesquieu voortdurende waakzaamheid."

Meer over deze onderwerpen: