‘Atıf abi’ 100 yaşında

Sinemaya adım attığım yıllarda ilk tanıştığım yönetmenlerden biriydi Atıf Yılmaz. Nezaketi, dudaklarından eksilmeyen muzip gülümsemesi ile hayranlığımı kazanıvermişti daha ilk buluşmamızda. Sevgili Arif Keskiner’in ‘Çiçek Bar’ının müdavimlerinden biriydi. Sinemamızın büyük yıldızlarıyla ve genç yönetmenlerle paylaşırdı masasını. Esprileri ile masayı kahkahalara boğardı. Yeşilçam’da ‘Atıf abi’yi sevmeyen yoktu ki zaten… Bu büyük sanatçıyla bir filmde çalışma şansım oldu. Müjde Ar’la Tarık Akan’ın başrolleri paylaştığı ‘Deli Kan’ sanat yönetmenliği yaptığım ilk filmdir. Gençlik yıllarında bir süre Güzel Sanatlar Akademisi’nde öğrenim gören Yılmaz’ı (sevgili eşi Deniz Türkali hep Yılmaz diye seslenirdi ona) İstanbul’un aydın çevrelerinde de sevmeyen yoktu. Yaşar Kemal’den Ara Güler’e, Kemal Tahir’den Duygu Asena’ya, Onat Kutlar’dan Vedat Türkali’ye o kadar çok dostu vardı ki (Ne yazık, bugün hiçbiri aramızda değil)… Bu özelliği onu sanat dünyamızın başlıca figürlerinden biri haline getirmiş, oto-didakt bir yönetmen olarak zirvelere tırmanmasına neden olmuştur.

Filmleri içinde çok sayıda edebiyat uyarlaması olmasının nedenlerinden biri İstanbul ‘entelijansiyası’ ile içli dışlı olmasıdır herhalde. Yakın dostlarından biri olan Vedat Türkali’nin ve çocukları Deniz ve Barış’ın Yılmaz’ın sinema kariyerine olumlu etkileri olduğu tartışma götürmez. Deniz, bazı filmlerine oyuncu, senarist ya da asistan olarak katkı verirken, Barış Pirhasan Yılmaz’ın bazı filmlerinin senaryosunu yazdı. Bir dönem Halit Refiğ ve Metin Erksan’ın başını çektiği ‘Ulusal Sinema’ akımına yakın dursa da, onların düşman bellediği ‘Sinematekçiler’le bağını hiç koparmadı.

Farklı temalar ve türler arasında gezinmeyi seven bir yönetmendi Atıf Yılmaz. Köy filmlerinden kent filmlerine, melodramdan komediye, toplumsal gerçekçi filmlere ve kadın özgürlüğünü savunan filmlere, tamı tamına 111 (kimi kaynaklara göre 112) filmlik bir filmografi. Dünya sinemasında az yönetmen vardır bu üretkenlikte. Elbette, bu filmler içinde ekonomik nedenlerle yaptığı epey film vardır, ama onlarda bile belirli bir estetik kaygıyı gözetmekten geri durmadı. Sinema yazarlarımız ve tarihçilerimizin Atıf Yılmaz’a gereken önemi vermediklerini düşünmüşümdür hep. Yılmaz Güney gibi bir büyük oyuncu-senarist-yönetmeni ilk keşfeden de Atıf Yılmazdır; sinemamıza Müjde Ar, Hale Soygazi, Lale Mansur gibi yıldızlar kazandıran da… Türkan Şoray’ın, Kemal Sunal’ın en önemli filmlerine imza atan da…

1951 yılında ilk filmi ‘Kanlı Feryat’ı çeken Yılmaz, bir ticari komedinin ardından Oğuz Özdeş, Kerime Nadir, Esat Mahmut Karakurt, Ethem İzzet Benice, Aka Gündüz romanlarını beyazperdeye aktardı. 1957’de Kemal Bilbaşar (Gelinin Muradı), 58’de Yaşar Kemal (Alageyik ve Karacaoğlan’ın Kara Sevdası) uyarlamaları ile sinemamızda toplumsal gerçekçiliğin ilk örneklerini verdi. 59’da senaryosunu Halit Refiğ ve Yılmaz Güney’le birlikte yazdığı ‘Bu Vatanın Çocukları’nı, 1960’da Vedat Türkali’nin senaryosundan ‘Dolandırıcılar Şahı’nı çeken, Orhan Kemal’in ‘Suçlu’sunu sinemaya uyarlayan Yılmaz, 64’de Haldun Taner’in ‘Keşanlı Ali Destanı’nı beyazperdeye taşıdı. 60’ların ikinci yarısında senarist Safa Önal’ın senaryosunu yazdığı ‘Hep O Şarkı’ ile Zeki Müren’i , ‘Taçsız Kral’la Metin Oktay’ı , Hidayet Sayın uyarlaması ‘Pembe Kadın’la Yıldız Kenter’i sinemaya kazandırdı. Safa Önal’la senaryosunu yazdığı ‘Ah Güzel İstanbul’ Yeşilçam’ın klasikleri arasındadır. Bu filmlerin çoğunda usta görüntü yönetmeni Gani Turanlı ile çalışmıştı.

70’lerde senaryo yazarı olarak Ayşe Şasa, Bülent Oran, Selim İleri, Erdoğan Tünaş, Umur Bugay gibi usta yazarlarla, Çetin Tunca, Çetin Gürtop, Erdoğan Engin gibi usta görüntü yönetmenleriyle çalışan Atıf Yılmaz, Kemal Bilbaşar uyarlaması ‘Cemo’yu, Cahit Atay’dan ‘Kuma’yı çekti; 74’de Güney’in hapse düşmesiyle yarım kalan ‘Zavallılar’ı tamamladı. 77’de ‘Selvi Boylum Al Yazmalım’ı, 78’de İhsan Yüce’nin senaryosundan ‘Kibar Feyzo’yu, 1979 ve 1980 yıllarında Başar Sabuncu’nun senaryosunu yazdığı iki önemli film ‘Adak’ ve ‘Talihli Amele’yi çekti.

80’li yıllar Yılmaz’ın üretkenliğinin dorukta olduğu yıllar. ‘Deli Kan’ ve ‘Dolap Beygiri’nin ardından Necati Cumalı uyarlaması ‘Mine’yi yaptı; bu filmle sinemamızda kadın özgürlüğü temasını gündeme getirdi. Macit Koper senaryosundan ‘Seni Seviyorum’, Latife Tekin öyküsünden ‘Bir Yudum Sevgi’ , Murathan Mungan’ın senaryosundan ‘Dağınık Yatak’, Necati Cumalı’dan iki uyarlama ‘Adı Vasfiye’ ve ‘Dul Bir Kadın’, Barış Pirhasan’ın senaryosunu yazdığı ‘Aaah Belinda’, Pirhasan’ın Vasıf Öngören’in oyunundan uyarladığı ‘Asiye Nasıl Kurtulur’ Yılmaz’ın kadının bağımsızlığına vurgu yaptığı başlıca filmler arasında. Barış Pirhasan’ın R.N. Güntekin’den uyarladığı ‘Değirmen’, Ümit Ünal’ın senaryosundan ‘Hayalleri m Aşkım ve Sen’, Duygu Asena’dan ‘Kadının Adı Yok’, bir takım çalışması ürünü (Ü.Ünal, H.Refiğ, A.Şasa, A.Yılmaz) olan ‘Arkadaşım Şeytan’ filmografisinin önde gelen yapıtları arasındadır. Filmlerinde edebiyat ve görselliğin yanı sıra müziğe de çok önem veren Yılmaz, Yalçın Tura, Cahit Berkay, Atilla Özdemiroğlu gibi usta bestecilerle çalıştı. 80’lerin sonunda bir dizi uyarlama ile kariyerini sürdüren Yılmaz, Ümit Kıvanç’tan ‘Bekle Dedim Gölgeye’ ve Esma Ocak’tan Berdel filmlerini çekti.

90’larda Yıldırım Türker senaryosuyla ‘Gece Melek ve Bizim Çocuklar’ı, Zeynep Avcı senaryosundan ‘Kazandibi Tavukgöğsü’nü, Z. Avcı’nın İpek Çalışlar’ın öyküsünden senaryolaştırdığı ‘Nihavend Mucize’yi, Habib Bektaş’ın romanından Gaye Boralıoğlu’nun senaryolaştırdığı ’Eylül Fırtınası’nı ve 2004’de Şükran Kozalı’nın romanından ‘Eğreti Gelin’i çekti. Tek bir televizyon dizisi yapan (Aziz Nesin’den ‘Tatlı Betüş’) Atıf Yılmaz’ın, seyirciyle bağını kopartmadan sinema yapmanın örneklerini içeren zengin filmografisi genç sinemacılarımız için yol gösterici olabilir. Takım çalışmasına inanan, seyircisine bir şeyler öğretmek için didinen bir yönetmendi. Yeşilçam’ın ticari kurallarına kimi zaman uyum sağladı, kimi zaman başkaldırdı. Ama hep dürüst, hep sevecen, hep coşkulu kaldı; her zaman insan onurunu savundu. Mirası Yeşilçam’ın onur defterine yazıldı…