GASTCOMMENTAAR - In de liberale jaren negentig zou het Kremlin een museum worden, maar vandaag de dag is het opnieuw het centrum van brute macht

"De aarde, zoals u weet, begint in het Kremlin", schreef de legendarische Sovjet-schrijver Vladimir Majakovski in 1927 in een kindergedicht. En in 1937 componeerde de belangrijkste Stalinistische propagandadichter, Vasili Lebedev-Koemoetsj, de zeer patriottische regel "De ochtend beschildert de muren van het oude Kremlin met zacht licht, het hele Sovjetland ontwaakt met de dageraad", op een melodie van de componisten van de gebroeders Pokrass.

Alle kinderen die in de Sovjettijd geboren zijn, hebben deze woorden in hun geheugen gegrift. Zo verwierf het Kremlin niet alleen de reputatie van architectonisch icoon van de Sovjetstaat, maar ook van het hart van het communistische vaderland.

Ook in de decennia na het uiteenvallen van de Sovjet-Unie heeft het Kremlin zijn legendarische betekenis niet verloren. Sinds 1992 is het immers de officiële residentie van de Russische president en daarmee het symbool bij uitstek van de macht.

Het Kremlin van Moskou, gelegen aan de rivier de Moskva, werd aanvankelijk gebouwd van hout en later van steen op een 25 meter hoge heuvel en werd herhaaldelijk verwoest door Mongools-Tataarse indringers. Na het einde van de 15e eeuw werd het middeleeuwse kasteel omgebouwd tot een citadel, die eerst diende als residentie van de grootvorsten van Moskou en vervolgens, totdat de hoofdstad begin 18e eeuw naar Sint-Petersburg werd verplaatst, van de Russische tsaren. In de middeleeuwen en de vroege moderne tijd resideerden hier ook de metropoliet en later de patriarch van Moskou.

Het Kremlin is in wezen een vestingcomplex bestaande uit een driehoekige ommuring met twintig torens. Deze werd gebouwd tussen 1485 en 1499 en is tot op de dag van vandaag goed bewaard gebleven. Het architectonische ensemble omvat religieuze en wereldlijke gebouwen uit verschillende tijdperken, waarvan vele buitenlandse invloeden vertonen. In de 15e en 16e eeuw werden verschillende delen van het Kremlin ontworpen en gebouwd door Italiaanse ingenieurs en architecten, met name Aristoteles Fioravanti, Marco dei Frisoni, Pietro Antonio Solari, Aloisio da Milano en Aloisio Lamberti. De gelijkenis met het Castello Sforzesco in Milaan is overduidelijk.

De kathedralen en torens van het Kremlin, met name de Spasskaya-toren uit de 15e tot en met de 17e eeuw, die mede is ontworpen door de Schotse architect Christopher Galloway, zijn net zo beroemd als het Tsarenkanon uit de 16e eeuw en de Tsarenklok uit de 18e eeuw. Deze torens weerspiegelen de hang naar grandeur van de Kremlin-heersers, maar zijn ook symbool voor de inefficiëntie van de macht, omdat ze door hun buitensporige omvang niet konden worden gebruikt.

Bijna twee eeuwen lang was Sint-Petersburg de hoofdstad, een weerspiegeling van de door Peter de Grote geïnitieerde europeanisering van Rusland. In 1918, na de communistische Oktoberrevolutie, verplaatsten de bolsjewieken het politieke centrum naar Moskou. Het Kremlin werd nu ook symbolisch rood en werd, als officiële zetel van de Sovjetregering, een monument voor de almacht van de staat. De partijleiding had een appartement in het Kremlin en de Sovjetleiders vonden hun laatste rustplaats bij de Kremlinmuur nabij het Rode Plein.

Zo werd het Kremlin ook een begraafplaats, een necropolis van de communisten. Het begon allemaal met de bouw van een mausoleum voor Lenin, de stichter van de Sovjetstaat, aan de kant van het Kremlin, midden op het Rode Plein. De vorm doet denken aan een oude Egyptische trappiramide. De mummie van de revolutionaire leider ligt daar tot op de dag van vandaag begraven en kan worden bezichtigd door levenslange communisten, nieuwsgierige toeschouwers en toeristen.

Wat een bizarre constellatie: in het hart van Rusland wordt een archaïsche dodencultus beoefend, terwijl aan de overkant, in het luxe warenhuis GUM, gebouwd in 1893 in historiserende Russische stijl, hulde wordt gebracht aan het consumentisme, en in de winter de levenslust wordt gevierd op de glamoureuze GUM kunstijsbaan. Tegenstrijdige elementen komen hier samen, maar weerspiegelen toch de late en onvoltooide modernisering van Rusland en de aanhoudend onduidelijke verhouding tussen elite en massa.

Het Kremlin is een heilige plaats voor Rusland. Het is echter gedeeltelijk open – op bepaalde tijden zijn de Kremlinmusea open voor het publiek en worden er concerten gehouden in het Kremlinpaleis. Het Kremlin is een populaire bestemming voor patriotten, net zoals het Rode Plein, tussen de Basiliuskathedraal met zijn uivormige koepels en het Nationaal Historisch Museum, constant veel wandelaars en toeristen trekt. Tegelijkertijd is het Kremlin echter een besloten en geheime plek. Poetin is hier persoonlijk aanwezig, beschermd door een machtige speciale dienst: de Federale Garde (FSO). Veel delen van het Kremlin zijn gesloten voor het publiek.

In de liberale jaren negentig, als journalist die niet eens tot de Kremlin-pool behoorde, nam ik deel aan besloten briefings in het Kremlin en interviewde ik de toenmalige democratische presidentiële adviseurs en andere functionarissen. Eens, toen twee collega's en ik 's avonds laat terugkwamen van een interview met Anatoli Tsjoebais, de toenmalige regeringschef, kraakten de enorme Spasskipoorten open die toegang gaven tot het Rode Plein. Het was een waarlijk mystieke ervaring.

Dit waren momenten van politieke openheid die al lang niet meer waren voorgekomen. Een van mijn academische kennissen, die onder Poetin korte tijd een hoge positie bekleedde in het regeringsapparaat, vertelde met afschuw dat de sfeer in het Kremlin heel bijzonder was. De muren straalden een aura uit en het was er niet bepaald prettig werken. Je voelde de ondode zielen van de door Stalin geëxecuteerde volkscommissarissen die hier vroeger vaak kwamen. Het hoeft niet Oscar Wildes "Spook van Canterville" te zijn, die hunkert naar verlossing.

Feit is dat Poetin, net als Stalin, graag 's nachts werkt. Het is dan ook geen toeval dat hij zijn verklaring over de Russische bereidheid tot overleg in Istanbul om half twee 's nachts spectaculair aflegde, zonder enige tekenen van vermoeidheid. Poetins propagandisten brachten onlangs een film uit waarin de leider zo veel om het volk geeft dat hij 's nachts niet slaapt. Het aanbiddende publiek kreeg Poetins weelderige appartement in het Kremlin te zien, waar hij zelf een rondleiding gaf aan een "rechtbankverslaggever". Het meest pikante moment vond plaats in de keuken, toen de autocraat de koelkast opende, die kefir bevatte.

Het is vermeldenswaard dat er een populaire Russische politieke commentator is, professor Valery Soloviev, die al jaren het naderende einde van het regime voorspelt. Volgens hem is de echte Poetin allang dood en ligt zijn lichaam in een grote vriezer, terwijl zijn dubbelganger zijn rol als alleenheerser heeft overgenomen. Toen de film op televisie werd uitgezonden, ging er meteen een grap rond: Poetin opent de koelkast – en daar zit professor Soloviev.

Het Rode Plein, al lang een voetgangersgebied, is uitgegroeid tot een spektakelarena. In 2003 trad Paul McCartney hier op nadat de Beatles in de USSR verboden waren, en er werd ijshockey gespeeld. Vijfendertig jaar geleden vonden hier de laatste Sovjet-"arbeiders"-demonstraties plaats, en elk jaar op 9 mei vindt hier de grote militaire parade plaats ter ere van de overwinning op nazi-Duitsland. Hier namen de mensen lang afscheid van Lenin. In de drukte bij Stalins begrafenis op 9 maart 1953 kwamen meer dan 500 mensen om het leven. Gebalsemd werd Stalin naast Lenin in een glazen kist begraven. In de nacht van 1 november 1961 werden zijn stoffelijke resten op bevel van Chroesjtsjov uit het mausoleum verwijderd en herbegraven in een graf naast de Kremlinmuur.

Hij wordt hier vergezeld door de laatste Sovjetleiders: Brezjnev, Andropov en Tsjernenko. Chroesjtsjov vond zijn laatste rustplaats op de Novodevitsjibegraafplaats, die toegankelijk is voor het publiek. Ook daar, een paar honderd meter verderop, liggen Boris Jeltsin en Michail Gorbatsjov begraven, aartsvijanden, maar ieder op zijn eigen manier Rusland op het pad naar democratie.

"Het Kremlin zegt", "Het Kremlin gelooft", "Het Kremlin ontkent": deze metonymische uitdrukkingen verhullen meestal uitspraken van Poetins Kremlinwoordvoerder, Dmitri Peskov. Ze drukken het besef uit dat er binnen het Kremlin een hogere macht bestaat, een macht die voor buitenstaanders moeilijk te peilen is, een macht die niet alleen een ijzeren greep op het uitgestrekte Rusland houdt, maar ook de wereld voortdurend in spanning houdt.

Er was eens, in liberale tijden, aan het einde van het presidentschap van Dmitri Medvedev, een voorstel om delen van de regering te verplaatsen naar de periferie van Moskou. Sommige planners stelden zelfs voor om het Kremlin volledig tot museum om te vormen. Het doel was om de democratisering van Rusland op zowel structureel als architectonisch vlak te benadrukken. Er was ook een debat over het verwijderen van Lenin, die voor eeuwig in de dood was begraven, uit het mausoleum en hem naast zijn moeder te begraven.

Deze plannen werden nooit gerealiseerd. In 2012 keerde Poetin terug naar het Kremlin na een interregnum van vier jaar. Sindsdien is het Kremlin opnieuw een symbool geworden van de ondoorgrondelijke Byzantijnse macht, omlijst door middeleeuwse Italiaanse torens en omringd door de graven van dode tirannen langs de muren. En dus, zoals Marx ooit schreef, "drukt de traditie van alle dode generaties als een nachtmerrie op de hersenen van de levenden." Voor het huidige Rusland betekent dit dat het zicht op de toekomst vertroebeld is en de geschiedenis vaak wordt omgedraaid.

Andrei Kolesnikov is journalist en auteur. Hij woont in Moskou, is columnist voor The New Times en schrijft voor de online krant Novaya Gazeta. – Vertaald uit het Engels door A. Bn.