Te mooi om waar te zijn: «The Last Days of Mankind» voor het eerst als opera

Karl Kraus schreef zijn anti-oorlogsreportage tussen 1915 en 1922. Hijzelf vond "De laatste dagen van de mensheid" in wezen onspeelbaar, behalve misschien op Mars. Desondanks is deze monsterlijke serietragedie – met 800 gedrukte pagina's, 220 scènes en meer dan 1000 deelnemers – tot op de dag van vandaag niet opgelost. Integendeel: sinds februari 2022, toen de oorlog weer uitbrak aan de grenzen van Europa, is het plotseling het toneelstuk van het moment geworden.

De Salzburger Festspiele hebben het dit jaar in hun zomerprogramma opgenomen. De Weense Staatsopera begon het nieuwe jaar met een intense Kraus-collage van Burgtheater-acteur Nicholas Ofczarek en bariton Georg Nigl. En Elfriede Jelinek, die eveneens in Wenen woont, hemelsbreed slechts duizend kilometer van Kiev, gaf in het voorwoord van een nieuw geïllustreerd boek, dat de achtergrond van het werk belicht met een overvloed aan citaten en originele foto's, toe dat ze de eeuwige Kraus-cultus eigenlijk wel zat was. Maar nu slaat ze zijn tijdschrift "Die Fackel" op een willekeurige pagina open, "en ik verbrand me meteen."

Componist Philippe Manoury noemt zijn oratoriumachtige muziektheaterexperimenten al geruime tijd 'opera', maar eerder 'denkspelletjes'. Het publiek wordt aangemoedigd vooruit te denken; bovendien wordt er, net als in een singspiel, volop gesproken. Manoury's werken zijn thematisch verankerd in het heden. Onlangs zette hij in 'Kein Licht' een tekst van Jelinek op muziek, die handelt over de kernramp in Fukushima en klimaatverandering. Nu hebben dramaturg Patrick Hahn en Nicolas Stemann, voormalig codirecteur van het Schauspielhaus Zürich en een erkend expert in het werken met Jelinek-teksten, de al even uitgebreide Kraus-tekst bewerkt tot libretto. Het is waarschijnlijk de eerste Karl Kraus-opera ooit.

Het festival wilde oorspronkelijk een coproductie in Aix-en-Provence maken, maar liet dat plan stilletjes varen. Desondanks presenteert de Keulse Opera de première nu in een werkelijk luxueuze productie, zoals je die maar eens in de paar jaar tegenkomt in het hedendaagse muziektheater: met een volledig orkest, een groot koor, gerenommeerde acteurs en solisten, elektronica en live video. Het is alleen jammer dat het operagebouw van Keulen nog steeds niet af is: het gebouw is al dertien jaar in renovatie. De alternatieve locatie in een industriële hal heeft geen orkestbak, geen podium en geen draaiend podium.

Nicolas Stemann houdt hier in zijn productie rekening mee door te vertrouwen op gesimuleerde improvisatie en vervreemdingseffecten. Aanvankelijk is alleen het Gürzenich-orkest zichtbaar in de open ruimte, verdeeld in drie pittoreske blokken. Alles wat later in de drieënhalf uur nodig zal zijn – geweren, bommen, doodskisten en dergelijke, maar ook banken, cafétafels, bomen, balkons, bruggen en complete trappenhuizen – wordt voortdurend aan- en afgevoerd. Alle acteurs sluipen of rennen ook druk heen en weer om ervoor te zorgen dat er geen gaten tussen de korte scènes ontstaan. Bovendien worden, net als in Brechts werk, voortdurend gordijnen gebruikt: als effectieve projectieoppervlakken voor video's met tekst en beeld.

Het was tot in de puntjes ingestudeerd. Ook de fysieke prestatie van het ensemble is bewonderenswaardig; geen enkele zanger is ooit buiten adem. Maar tegelijkertijd word je als kijker overweldigd door de overbodigheid van deze bijna paramilitaire overdaad. Niemand brandt of wordt verbrand. Je kijkt gewoon naar de klok. Het gaat ons op de een of andere manier niets aan.

Hoe is dit überhaupt mogelijk, wanneer oog en oor constant geconfronteerd worden met de scherpste provocaties en de wildste horrorvisioenen, twee of drie keer? Heel simpel: Manoury's polystilistische muziek, zelfs met de elektronische elementen in het tweede deel, is gewoon te overduidelijk mooi. Ze slaagt erin Kraus te ont-Krausen en de Weense humor te ont-Wieneriseren. Zo transformeert "The Last Days" onbedoeld in oorlogskitsch – zeker in staat tot pathos, maar gespeend van ironie.

Er zijn inderdaad scènes, zelfs individuele zinnen of woorden, die je de stuipen op het lijf jagen. Zoals bekend heeft Karl Kraus niets verzonnen. Hij observeerde, luisterde, citeerde en monteerde. Hij concludeerde: de mensheid is een gebrekkige constructie. In oorlogstijd vindt collectieve ontmenselijking plaats. Geweld, egoïsme, domheid, leugens en zelfbedrog verspreiden zich onder alle sociale klassen.

Anna (Tamara Bounazou, sopraan) schrijft een brief aan haar Franz (Dmitry Ivanchey, tenor) in het veld: Omdat ze dacht dat hij dood was, verwacht ze helaas nog een kind. Ze hoopt: "Misschien sterft het kind, en dan komt alles weer goed." Oorlogsverslaggever Schalek (Emily Hindrichs, coloratuursopraan) spuwt zinnen uit, interviewt de stervenden en de doden en ondervraagt ​​de kanonnier aan het front over zijn patriottische gevoelens bij het afvuren van zijn wapen. Verrassing: hij voelt "niets".

Driemaal duikt de legendarische zangeres Anne Sofie von Otter als stergast op uit de duistere achtergrond, prachtig zingend van bovenaf tot ons geweten. Ze belichaamt de "Angelus Novus", zoals Walter Benjamin de Engel van de Geschiedenis noemde, gebaseerd op een schilderij van Paul Klee – een verfijnde, burgerlijke toevoeging aan het oeuvre van de librettisten.

De twee acteurs, Patrycia Ziolkowska en Sebastian Blomberg, zijn de enigen die, al is het maar in een hint, de dubbele betekenis van Krauss' teksten – en hun bitterheid – mogen verwoorden. Soms zien ze er echter gewoon stom uit, van dichtbij. Dirigent Peter Rundel maakt optimaal gebruik van de rest. Hij temt meesterlijk de weelderige klankmassa's. Wanneer de gesproken passages van het "Denkspel" uit de hand lopen en hij niets te doen heeft, gaat hij naast het podium zitten en wacht.