Alleen soms, als de getuigen in de gezichten van de daders van Auschwitz kijken, ontstaat er een beweging

Peter Weiss' "The Investigation" is een "toneelstuk" over het Auschwitz-proces van 1963. In het voorwoord van zijn toneelstuk waarschuwde de auteur tegen pogingen om een ​​rechtszaal te reconstrueren voor een opvoering. Peter Weiss beschouwde "zo'n reconstructie" als even onmogelijk als de uitbeelding van een concentratiekamp op het toneel.

Hij noemde zijn werk 'een concentratie' van alle verklaringen en gebeurtenissen, de ooggetuigenverslagen en leugens die in de rechtszaal in Frankfurt waren gehoord. Weiss wilde niet het onuitsprekelijke illustreren; hij wilde simpelweg de woorden laten horen, die vervolgens hun eigen ideeën zouden vormen bij iedereen die ze hoorde, tot op het punt van pijn.

"The Investigation. An Oratorio in 11 Songs" is een gesproken stuk dat uitnodigt tot een geënsceneerde lezing. De sfeer en de aanblik van de setting zijn voor iedereen herkenbaar, en de dramatische veranderingen zijn onopvallend: in een rechtszaal worden geen handelingen of misdaden nagespeeld; ze worden simpelweg besproken.

Wanneer Burkhard C. Kosminski en zijn Stuttgarter acteursensemble van het theater naar de regionale rechtbank of zelfs het deelstaatparlement van Baden-Württemberg verhuizen om het stuk op te voeren, omzeilt hij op slimme wijze het oordeel van de auteur. Hij bouwt geen decor; hij gebruikt de bestaande en voor de hand liggende locaties: het parlement, waar de regering toezicht houdt op de democratie, of de rechtszaal waar dagelijks recht wordt onderhandeld en recht gesproken.

De wedstrijd in Stuttgart bracht voor de toeschouwers dan ook de normaliteit van het alledaagse rechtbankleven met zich mee. Tassen en jassen worden buiten de rechtszaal doorzocht en gevaarlijke voorwerpen moeten worden afgegeven. Rechterlijke ambtenaren staan ​​in de hal, terwijl de toeschouwers binnen plaatsnemen. Links verschijnen de getuigen, rechts de verdachten, gevolgd door de rechters, de advocaat en de officier van justitie. Op de muur achter hen staat het staatswapen, geen kruis.

De zaal is zo stil – twee uur lang kon je een speld horen vallen. Wat er wordt gerapporteerd, benam je de adem, je bent sprakeloos en kunt je concentratie geen seconde verliezen. Aan het einde klinkt geen vonnis; het publiek wordt alleen gelaten met een zin die zo onontkoombaar naar het heden verwijst dat de terugkeer naar het heden als een klap aanvoelt: een van de verdachten zegt, zonder tegenspraak, dat ze zich eindelijk op andere dingen moeten concentreren "dan op beschuldigingen die allang als verjaard moeten zijn beschouwd."

Zestig jaar geleden ging "The Investigation" in première; strafbare feiten waren misschien verjaard. Maar de uitroeiing van mensen in Auschwitz en de uitroeiing van de moraal blijven voor eeuwig feiten. Weiss deed destijds het werk en bestudeerde nauwgezet de notulen van de rechtszaak. Hij noteerde belangrijke herinneringen aan de moord en het lijden van de daders. Hij noteerde de excuses en verdraaiingen van de waarheid, hun lauwe berouw en cynische pogingen om zichzelf te redden, en hij verweefde de verbaasde vragen van de rechter en het overvloedige bewijsmateriaal van de aanklager in zijn werk over het dagelijks leven van het proces, dat twee jaar duurde.

Zijn doel was om alleen de feiten voor zich te laten spreken; persoonlijke ervaringen en confrontaties moesten "plaatsmaken voor anonimiteit", zoals hij het zelf noemde. En hij bedoelde zeker ook zichzelf: de auteur trok zich terug tot het punt dat hij onherkenbaar werd, en zijn verslag behandelde zowel daders als slachtoffers in gelijke mate. Peter Weiss kon erop vertrouwen dat deze authenticiteit schandalig was.

Er is niets veranderd. In de regionale rechtbank van Stuttgart wordt men getuige van de Duitse geschiedenis. Het is beklemmend, zelfs ondraaglijk om dit alles opnieuw te horen, maar uiteindelijk heeft Peter Weiss gelijk. Hij worstelde met dit monsterlijke materiaal en nam toch zijn beslissing, omdat volgens hem de enige remedie tegen "de zinloze pijn" woorden, bewustzijn en herinnering zijn.

Kosminski maakt geen fout in zijn productie. Hij en zijn grote cast van acteurs vermijden het openlijk tonen van emoties. Met koele, ondraaglijke objectiviteit vertelt de film over transporten in veewagons, over de selecties op de hellingen van het concentratiekamp, ​​over de catastrofale barakken, de rantsoenen, het uiteenrukken van families en over het interieur van de gaskamers. De getuigen, discreet gekleed in jaren 60-stijl, vertellen op kalme toon over hun ervaringen. Slechts af en toe, wanneer ze de officieren en bewakers, hun handlangers, recht in het gezicht kijken, verschijnt er een lichte emotie.

Daarentegen lijken de verdachten vaak opstandig wanneer ze specifiek van iets worden beschuldigd. Maar hun vage verklaringen, vol gaten in de waarheid, worden gebracht met het arrogante zelfvertrouwen van degenen die ervan overtuigd zijn dat ze altijd het juiste hebben gedaan in hun plicht. Er is slechts één emotionele uitbarsting in de twee uur. Deze komt van een man die zijn officiersrang is ontnomen: zelfs achteraf voelt hij zich in zijn Duitse eer geschonden. Wanneer een getuige zegt dat hij het hoofd van een klein kind tegen de muur heeft geslagen, blijft hij onbewogen.

Het is dit ijzige samenspel tussen de voormalige heersers en de emotioneel getekende overlevenden dat "The Investigation" tot een tijdloos stuk maakt. De tekst blijft een gebed, een smeekbede in de lege ruimte; de ​​auteur is niet van plan dat het gehoord wordt. Door de dader en moordenaar het laatste woord te geven, accepteert hij zelfs het risico dat de beschuldiging een lachertje wordt. Scepticus Peter Weiss blijft echter hopen dat de echo van de woorden de repressie zal overstemmen.