COMMENTAAR - Ondanks crises en oorlogen zou het domste zijn om je gevoel voor humor te verliezen

Direct na de dood van paus Franciscus vertelde de Italiaanse premier Giorgia Meloni over haar laatste ontmoeting met het hoofd van de katholieke kerk. Ze had hem een week voor zijn dood weer gezien, vertelde ze aan de krant Il Messaggero. Toen hem gevraagd werd hoe het met hem ging, antwoordde hij simpelweg: "Ik leef nog." Hij barstte vervolgens in een hartelijke lachbui uit. Ze voegde eraan toe dat de paus haar tijdens hun talrijke ontmoetingen altijd had aangemoedigd haar gevoel voor humor niet te verliezen, nooit te verliezen. "Lach altijd een beetje om dingen," had hij haar vermaand.

Francis zal uit ervaring hebben geweten dat Meloni dergelijke vermaningen niet nodig heeft. Tegelijkertijd zal hij hebben aangevoeld hoe gemakkelijk je je gevoel voor humor kunt verliezen in de huidige politieke wereld. Hij zal de mensen hebben gezien die Meloni ontmoet. De modelstudenten Macron, Starmer en Merz bijvoorbeeld – in dergelijk gezelschap kan je gevoel voor humor gemakkelijk verdwijnen. Of de zalvende Ursula von der Leyen in Brussel, die elke goede stemming onderdrukt.

Ter vergelijking: het parlementaire leven in Rome is een ronduit plezierige verademing. Toen GroenLinks-parlementslid Angelo Bonelli vorig jaar klaagde over de denigrerende blikken van de premier tijdens een debat, trok ze haar blazer even theatraal over haar hoofd. Giuseppe Conte, een van haar voorgangers, reageerde door te schreeuwen dat ze alle reden had om haar gezicht te verbergen, omdat ze het allang kwijt was. Later reageerde hij woedend: "Jij bent het hoofd van de Italiaanse regering, niet de opperkomiek!"

Dat Meloni premier is en haar gevoel voor humor niet alleen niet verloren heeft, maar zelfs heeft ontwikkeld, zal de chagrijnige oppositie waarschijnlijk net zo irriteren als sommige politieke beslissingen van de regeringsleider. Meloni is misschien een uitzondering, en zelfs bij haar houdt de lol op waar mensen haar belachelijk maken. Hoe dan ook, ze onderscheidt zich op een prettige manier van de rest van de Europese politiek, waarvan de humor op zijn best onbedoeld komisch is. Zo haalde NAVO-secretaris-generaal Mark Rutte tijdens de recente top van de militaire alliantie fel uit naar de Amerikaanse president Donald Trump, wat alleen maar hysterisch gelach op sociale media opleverde.

Het is duidelijk dat we in humorloze tijden leven. Dat verandert niets aan het feit dat bijvoorbeeld AfD-leden in de Duitse Bondsdag vaak lachen. Ze doen dat vele malen vaker dan leden van alle andere partijen, zoals de Frankfurter Allgemeine Sonntagszeitung (FAS) onlangs ontdekte in een statistische analyse van parlementaire debatten. Het feit dat journalisten zich, zelfs terloops, met zulke dingen bezighouden, lijkt echter misschien wat belachelijk, en zou de lachbui juist nog meer kunnen bederven.

Zoals de "FAS" echter humorloos opmerkt, is het belangrijk om onderscheid te maken tussen lachen en hilariteit. In de transcripties van parlementaire debatten worden kwaadaardig gelach en grijnzen, getoeter en gegrijns volgens de officiële definitie gecategoriseerd als lachen, terwijl uitingen van vreugde na een grap als hilariteit worden gecategoriseerd. Dat AfD-leden veel lachen, heeft niets te maken met een bovengemiddeld gevoel voor humor, maar veel met boosaardigheid. Qua hilariteit staat de AfD echter op de derde plaats, ruim boven Die Linke en de coalitie van Sahra Wagenknecht, die noch bedreven zijn in spot, noch in luchtige komedie.

Nu zou men misschien troost kunnen putten uit het feit dat de partijen aan beide uiteinden van het politieke spectrum hun minachting primair op hun tegenstanders uiten, maar zich verder aan de koude pool van humorloosheid bevinden. Maar pas op voor de omgekeerde conclusie. De partijen van gematigd rechts tot gematigd links worden er allerminst van verdacht een veel beter gevoel voor humor te hebben.

Kijk en luister maar eens naar mensen: "Kan bondskanselier Friedrich Merz überhaupt lachen?", vraagt u zich af. U weet het niet. We weten wel dat voormalig bondskanselierskandidaat Armin Laschet ooit lachte, maar op het verkeerde moment. Zijn carrière kwam abrupt ten einde toen hij lachend werd gefotografeerd tijdens een bezoek aan een gebied dat zwaar getroffen was door overstromingen.

Nu zou je kunnen tegenwerpen dat politiek een te serieuze zaak is, en dat je bij twijfel – zie Armin Laschet – beter niet kunt lachen, maar een bedachtzaam, bezorgd gezicht kunt opzetten. Maar waar je tegenwoordig ook kijkt, of het nu in de trein, de tram of op het zebrapad is, je bent omringd door chagrijnige mensen. Bijna niemand durft te glimlachen, bijna niemand werpt een vriendelijk gezicht op de naderende vreemdeling. Veel stille blikken, verloren in de leegte, tenzij je ogen op een scherm gericht zijn.

En dan vinden mensen alleen nog maar meer redenen voor woede en frustratie, als ze zich niet eens verdiepen in sociale media en daarmee in de dode zone van humor. Het kan gebeuren dat je tegenover een jongeman zit die om de paar seconden naar adem hapt en zijn bulderende lach maar net kan onderdrukken. Je vermoedt dat hij naar flauwe filmpjes kijkt over de kleine en grote ongelukjes van mens en dier. Want zodra hij opkijkt uit zijn wereld van humorloze komedie, bevriest zijn blik plotseling tot een ijzig masker.

De huidige tijd lijdt niet alleen aan een gebrek aan humor. Er wordt ook minder gelachen. Sociale netwerken blijken ongelooflijk paradoxale generatoren van ontevredenheid te zijn. Ze beloven afleiding, maar versterken ontevredenheid, zelfs waar ze zogenaamd voor plezier zorgen. Humor is immers iets dat zich in essentie tussen mensen afspeelt. Er is niets troostelozer dan alleen zijn met een grapje.

Met de lichtheid van het bestaan geven we juist het tegengif op dat sommige dingen draaglijker zou kunnen maken in een wereld die inderdaad de nodige problemen kent: de vele oorlogen, het geschreeuw van politieke grootspraak, de angst voor duizend-en-een dingen. De gevolgen zijn zichtbaar in de gezichten van onze tijdgenoten en in onszelf, dagelijks in de spiegel: koppigheid onderdrukt humor, angst smoort speelsheid, vasthouden aan de status quo onderdrukt nieuwsgierigheid naar het onbekende.

Het vriendelijke advies van paus Franciscus aan Giorgia Meloni klinkt triviaal, noch bijzonder pauselijk, noch verrassend: "Lach altijd een beetje om dingen." Elke verstandige grootmoeder zou iets soortgelijks hebben gezegd. Zoals met de meeste banale zinnen, zit er meer achter dan op het eerste gezicht lijkt. Het bevat de essentie van humor. Wie om dingen kan lachen, bezit het vermogen om nog eens goed te kijken, en dit vermogen onthult, om het zo maar te zeggen, de andere kant van de dingen.

Humor heeft een subversieve kracht, en daarom zijn alle machthebbers er bang voor. Het weerlegt elk dogma, omdat het altijd het tegendeel van alles beschouwt. Voor wie de dingen van hun andere kant kan bekijken, die ook de compleet andere aard van alles kan zien, verliest alles wat zogenaamd onveranderlijk is zijn angst. Want humor is een instrument van de vrije verbeelding, en daarom getuigt een gebrek aan humor ook van een gebrek aan verbeelding. Toch is het alleen de verbeelding die het verlammende gevoel van de onvermijdelijkheid van alles kan doorbreken; het stelt ons in staat de wereld opnieuw in termen van mogelijkheid te beschouwen. Daarom beschermt humor ons er ook tegen om te verstijven en verpletterd te worden door angst.

Misschien gaf paus Franciscus de Italiaanse regeringsleider ook nog iets anders mee. Ze zou niet alleen om dingen moeten lachen, maar af en toe ook om zichzelf. De lichtheid van het bestaan houdt volledig op waar het vermogen – of de bereidheid – om om zichzelf te lachen verloren gaat. Dictators lachen niet om zichzelf. En voor één keer is het omgekeerde waar. Wie om zichzelf kan lachen, kan voor veel dingen verloren gaan, maar niet voor de mensheid.