De zoon schrijft aan zijn vader: «Jouw mening was juist, iedereen anders was gek»

Is het een sensatie of niet? Ja, maar wel een van de stillere. Sinds 1984 wordt Franz Kafka’s beroemde “Brief aan de Vader” bewaard in het Duitse Literatuurarchief in Marbach. In permanente bruikleen van eigenaar Thomas Ganske. Afgelopen zondag was er in Marbach iets te vieren: het manuscript werd eigendom van het archief. Dankzij een aanzienlijk aantal publieke en private donateurs kon een tekst worden aangeschaft die als geen ander het persoonlijke met het politieke verweeft. Wie in de afgrond van de mensheid kijkt en daaruit een fenomenologie van de macht ontwikkelt die de afgelopen honderd jaar niets aan geldigheid heeft verloren.

Aan het begin van de Marbachfestiviteiten is de vitrine met Kafka's manuscript nog bedekt met een grijze doek. Archiefdirecteur Sandra Richter zal het later trots verwijderen. Het zegt ook iets over de kracht van de iconische letter en het belang ervan “in moeilijke tijden”. Op de dag van de Duitse Bondsdag, maar ook gezien de wereldwijde situatie, krijgt Kafka's sleuteltekst over de uitingen van autoritarisme een extra symbolische betekenis.

In 1919 vertelde Franz Kafka op 103 manuscriptpagina's aan zijn vader wat hij ervan vond. In een duidelijk en leesbaar handschrift schrijft de zoon in Schelesen, ten noorden van Praag, een verslag dat teruggaat tot zijn kindertijd, maar een actuele aanleiding heeft.

Kafka’s meest recente ‘huwelijkspoging’, het initiëren van een huwelijk met de dochter van de Joodse koopman, Julie Wohryzek, mislukte. Niet in de laatste plaats vanwege de vader. De wilde aanvallen van Hermann Kafka op zijn verloofde hebben een project verwoest waarvan de 36-jarige schrijver niets minder dan de definitieve bevrijding van de vaderlijke tirannie had verwacht. Een tirannie die echter functioneerde als een perpetuum mobile en helse energieën ontwikkelde.

Franz Kafka is een gewillig slachtoffer van een vaak zelfs onvrijwillige dader. Hij weet dit en beschrijft deze situatie in de brief. De schrijver beschreef de brief aan zijn vriendin Milena Jesenská als een ‘advocatenbrief’. Net als in de rechtszaal wordt de zaak van de vader-zoonrelatie belicht en worden de argumenten tegen elkaar afgewogen. Kafka schrijft strategisch. Niet iemand die alleen zijn eigen vader hoeft te overtuigen. Het overtuigende werk dat met taal wordt gedaan, gaat veel verder dan de beschrijving van een generatiedebacle; het wordt een geweldig essay.

Kafka-biograaf Reiner Stach heeft de “Brief aan de Vader” omschreven als een “basistekst van het literaire modernisme”, en dit document is dat zeker. Privédocument en verfijnde kunst. Een diepgaande blik op psychologische en politieke omstandigheden. De prototypische heerser die de schrijver hier portretteert, heeft zijn voorgangers en opvolgers. En het is niet alleen omdat laatstgenoemden momenteel wereldwijd de macht hebben dat Kafka’s analyse angstaanjagend relevant is.

«Jouw mening was juist, alle andere waren gek, overdreven, gestoord, niet normaal. Je zelfvertrouwen was zo groot dat je niet consequent hoefde te zijn en toch bleef je altijd gelijk hebben,' aldus de brief. En later: "Je hebt mij het raadsel gegeven dat alle tirannen hebben, wier rechten gebaseerd zijn op hun persoon, niet op gedachten."

Franz Kafka rijgt in zijn brief symbolische beelden van machtsmisbruik aaneen, herinnert aan persoonlijk letsel en toont de culminatiepunten van terreur in taal zelf. "Ik scheur je uiteen als een vis!" was een bedreiging van Hermann Kafka, waarin de vermeende waardeloosheid van zijn zoon werd gepareerd met een gewelddadige fantasie die geschikt was voor de familielunch.

Tijdens de Marbach-vieringen op zondag gaf de Israëlische schrijfster Zeruya Shalev een gastlezing en vertelde ze over haar eerste ervaringen met teksten van Kafka. De universaliteit van dit werk wordt hier op slimme wijze beschreven. Ze was nog maar een kind toen ze voor het eerst “The Metamorphosis” hoorde. De vader las ook voor: “Voor de Wet”.

Als kind was de hulpeloosheid van de personages voor haar onlosmakelijk verbonden met haar eigen kinderlijke gevoelens van hulpeloosheid. Maar de angst die Franz Kafka als volwassene voelde, was tweeledig: je kunt niet je hele leven aan hulpeloosheid ontsnappen. Iedereen die Kafka leest, leert met deze conclusie om te gaan.

In 1952 werd voor het eerst de “Brief aan de Vader” gepubliceerd. Toen al werd de vraag gesteld voor wie het eigenlijk bedoeld was. Zou de eigenaar van de kruidenierswinkel, Hermann Kafka, hem in al zijn facetten hebben kunnen begrijpen? En wat als? Dit werk is veel meer dan een privécommunicatie: het is grote literatuur. Het document ging jarenlang rond binnen de familie. De moeder moet bleek zijn geworden toen ze de dikke envelop zag; de echte ontvanger heeft deze nooit bereikt.

Het feit dat de beroemdste brief ter wereld zijn mogelijk laatste bezorgplek heeft gevonden in het Deutsches Literaturarchief in Marbach, is inderdaad een feestelijke gebeurtenis.